محمد مؤمن قمی

محمد دانش‌زادهٔ قمی (۱۳۱۶-۱۳۹۷ش) مشهور به محمد مؤمن یا آیت‌الله مؤمن فقیه شیعه قرن پانزدهم هجری قمری بود، او از نظریه‌پردازان ولایت فقیه، از فقهای شورای نگهبان، نماینده مجلس خبرگان رهبری و عضو شورای عالی مجمع جهانی اهل‌بیت بود. مؤمن همچنین از روحانیان مبارز علیه حکومت پهلوی بود و از سال ۱۳۴۲ش تا پایان عمر، در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم عضویت داشت. در سال ۱۳۵۳ش در دوره حکومت محمدرضا پهلوی در ایران سه سال در شهداد از توابع کرمان و تویسرکان در تبعید زندگی کرد.

مؤمن پس از پیروزی انقلاب در شکل‌گیری قوه قضائیه نقش مؤثری داشت. او عضو شورای عالی قضایی، عضو شورای عالی حوزه، عضو شورای بازنگری قانون اساسی و مدیر حوزه علمیه قم بود. مؤمن آثار متعددی دربارهٔ حکومت اسلامی تألیف کرد. کتاب «الحکومة الاسلامیة» در سه جلد از آثار مهم او در تبیین ولایت معصومان و ولایت فقیه است.

زندگی‌نامه

محمد مؤمن در ۲۲ دی ۱۳۱۶ش در قم متولد شد. پدرش عباس مؤمن، کشاورز بود. پس از تحصیل در مکتب‌خانه و مدرسهٔ جامع تعلیمات دینی، وارد حوزه شد. در سال‌های اول حوزه، همزمان با تحصیل برای معیشت، آموزگاری می‌کرد. امام خمینی، محمدحسین طباطبایی، علی مشکینی از اساتید وی در حوزه علمیه قم بودند.

پیش از انقلاب، از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود. از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶ش در تبعید به سر برد. پس از انقلاب در قوهٔ قضائیه، شورای نگهبان، مدیریت حوزه علمیه مسئولیت داشت و پنج دوره نماینده مجلس خبرگان بود.

وفات

محمد مؤمن، ۲ اسفند ۱۳۹۷ش پس از یک دوره بیماری، در یکی از بیمارستان‌های تهران درگذشت. شنبه ۴ اسفند در قم تشییع شد و پس از اقامه نماز میت توسط آیت‌الله سبحانی، در حرم حضرت معصومه به‌خاک سپرده شد.

زیست علمی

محمد مؤمن در سال ۱۳۳۰ش دروس حوزوی را آغاز کرد. دروس مقدمات و سطح را در ۵ سال طی کرد و در درس خارج فقه امام خمینی حاضر شد. در درس امام خمینی، سید محمد محقق داماد، مرتضی حائری یزدی، سید محمدحسین طباطبائی و ... حاضر شده است. پس از تدریس کتاب‌های مکاسب و رسائل در فقه و اصول و شرح تجرید و بدایة و نهایة الحکمه و اسفار و عرشیه در کلام و فلسفه، از سال ۱۳۶۲ش تدریس خارج اصول و از سال ۱۳۶۴ش خارج فقه را آغاز کرد. او در خارج فقه مباحث معاملات، قضا، شهادات، حدود و مسائل مستحدثه را که مرتبط با حکومت‌داری بودند، تدریس می‌کرد. در سال ۱۳۷۱ش آیت الله خامنه‌ای، محمد مؤمن و تنی چند از علما را به عنوان عضو هیئت بررسی مسائل جدید فقهی منصوب کرد. محمد مؤمن یکی از اعضای مباحثهٔ فقهی‌ با آیت الله خامنه‌ای بود. مؤمن بعضی از این مسائل مطرح‌شده در این مباحثه‌ها را در کتاب کلمات سدیده آورده است.

استادان

محمد مؤمن پس از تبعید امام خمینی، در آبان سال ۱۳۴۳ش شش ماه در نجف حاضر شد. در طی حضور امام خمینی در نجف، محمد مؤمن به آنجا رفت و آمد می‌کرد و در درس امام خمینی و نیز در درس سید ابوالقاسم خوئی، حسین حلی، سید محمود شاهرودی و اندکی از درس سید محسن حکیم حاضر شد.

شاگردان

آثار

آثار محمد مؤمن در سه دستهٔ فقهی، اصولی و فلسفی نگاشته شده است. بخشی از آثار او تقریر درس‌های استادان اوست او درس خارج اصول امام خمینی و درس خارج فقه امام خمینی و محقق داماد را تقریر کرده است. تسدید الاصول در دو جلد کتاب اصولی مؤمن است. دیگر آثار او، غالباً دربارهٔ حکومت اسلامی و وظایف ولی فقیه است. الولایة الالهیة در ۳ جلد کتاب مهم او دربارهٔ حکومت اسلامی در زمان حضور و غیبت امام معصوم است. مؤمن در «حکومت حکیمانه» کتاب «حکمت و حکومت» نوشتهٔ مهدی حائری یزدی را نقد می‌کند.

آثار مرتبط با حکومت اسلامی

سایر آثار

فعالیت‌های سیاسی

محمد مؤمن پیش از انقلاب از سال ۱۳۴۲ش از اعضای جامعه مدرسین بود. در سال ۱۳۴۹ش جامعه مدرسین، پس از وفات سید محسن حکیم، مرجعیت امام خمینی را اعلام می‌کند. ساواک در مرداد ۱۳۵۲ قصد دستگیری او را داشت اما به او دست نیافت. مؤمن در فروردین ۱۳۵۳ش دستگیر و سه سال به شهداد و تویسرکان تبعید شد.

پس از انقلاب

پس از انقلاب، مسئولیت‌هایی در نظام جمهوری اسلامی داشت.ریاست دادگاه عالی انقلاب اسلامی، عضویت شورای عالی قضایی، نمایندگی در پنج‌ دوره مجلس خبرگان، عضو فقهای شورای نگهبان، مدیریت حوزه علمیه قم محمد مؤمن از ممتحنان داوطلبان مجلس خبرگان بود. و عضویت شورای عالی مجمع جهانی اهل‌بیت از جمله این مسئولیت‌ها بود.

مسئولیت‌های قضایی
پس از انقلاب، محمد مؤمن در شکل‌گیری قوه قضائیه نقش مهمی داشت و تا سال ۱۳۶۲ش در انتخاب قضات، تجدید نظر برخی احکام قضایی و شورای عالی قضایی همکاری داشت. پس از قوه قضائیه او عضو فقیه شورای نگهبان و نیز در پنج دوره نماینده مجلس خبرگان رهبری بود. به غیر از مسئولیت‌های حکومتی، محمد مؤمن در مدیریت حوزه علمیه نیز مسئولیت‌هایی را عهده‌دار بوده است.

• مسئول انتخاب و اعزام قضات شرع دادگاه‌های انقلاب در سراسر کشور به دستور امام خمینی. به گفته مؤمن، امام خمینی پس از انقلاب تعیین قضات دادگاه‌ها را به حسینعلی منتظری و علی مشکینی واگذار کرد و آن‌ها شناسایی قضات را به عهده محمد مؤمن گذاردند. همچنین محمد مؤمن در تعیین قضات دادگاه به قدوسی دادستان انقلاب کمک می‌کرد. محمد مؤمن و ربانی املشی پیش از در سال ۱۳۵۸ش مسئول رسیدگی و تجدیدنظر دربارهٔ احکام اعدام و مصادره بودند و تا تشکیل شورای عالی قضایی این مسئولیت ادامه داشت.
• رئیس دادگاه عالی انقلاب اسلامی
• عضو شورای عالی قضایی تا سال ۱۳۶۲ش.

شورای نگهبان و مجلس خبرگان

• عضویت در شورای نگهبان با حکم امام خمینی از سال ۱۳۶۲ تا پایان عمر(۱۳۹۷ش)
• نماینده خبرگان رهبری در پنج دوره (دوره اول و دوم از سمنان و دوره‌های سوم و چهارم و پنجم از قم)

مسئولیت‌های حوزوی

• مدیریت حوزه علمیه قم
• عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه از ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۴ش
• عضو دوره چهارم شورای عالی حوزه‌های علمیه
• رئیس مجمع فقه اهل بیت

دیدگاه‌های فقهی-سیاسی

مهم‌ترین اثر محمد مؤمن در فقه سیاسی، کتاب «الولایة الالهیة الاسلامیة او الحکومة الاسلامیة» است.

از دیدگاه مؤمن همهٔ احکام در دست ولی امر متمرکز است و امکان حضور دیگر فقهیان در قضا و حکومت منتفی است. فعلیت حاکمیت معصوم و ولایت فقیه به مشورت، بیعت و رأی مشروط نیست؛‌ بلکه انتخابات مشروعیت خود را از نظر حاکم منصوب اخذ می‌کند. مشروعیت، بقاء و زوال مجلس قانو‌ن‌گذاری و همه نهادها وابسته به تصمیم رهبری است و رهبری اصل است و این نهادها تنها «بازوی تقنینی» فقیه‌اند؛ نه وکیل مردم و تابع اراده ولی امرند. مؤمن با اشاره به عدم شناخت نمایندگان مجلس شورای اسلامی نسبت به احکام شرعی، راه بهتر و موافق اصول شرعی را تشکیل گروهی اسلام‌شناس و فقیه برای تدوین احکام فراگیر اسلام می‌داند. بیعت نه در اصل ولایت و نه در وجوب اطاعت مردم شرط نیست. ولایت امر مشروط به شورا و مشورت نیست و آیات قرآن بر این امر دلالت نمی‌کنند. جهاد ابتدایی برای ولی امر در زمان غیبت جایز است.

در دیدگاه محمد مؤمن، حاکمیت ولی امر مطلق است و همهٔ مکان‌ها و زمان‌ها تحت حکومت اوست. زمین و هر چه روی آن است در اختیار ولایی ولی امر است. فیرحی این دیدگاه را با مردم‌سالاری دینی و غیردینی ناسازگار می‌داند. به نظر او، امور کل جامعه اعم از کشور، استان، شهر و روستا، قضاوت، نصب مسئولان، وزیران، فرماندهان نظامی و هر چه مربوط به امور سرزمین‌های اسلامی است به دست ولی امر و تحت ولایت اوست. ولی امر می‌تواند حکم به جهاد ابتدایی بدهد.

مؤمن اموالی مانند انفال و خمس را ملک شخصی ولی امر می‌داند با این تفاوت که قابل انتقال به ورثه نیست. ولی امر می‌تواند در این اموال تصرف مالکانه کند. برخی اموال اگرچه ملک ولی‌ امر نیست؛ اما ولی امر بر این اموال ولایت دارد و باید به او پرداخت کرد مانند زکات، زکات فطره و عواید موقوفه‌های بدون تولیت. محمد مؤمن بر خلاف دیدگاهی که تصرف ولی فقیه را مشروط به شرایط اضطرار و مشروط به جلب رضایت شهروندان می‌داند، معتقد است ولی امر در اموال شخصی مردم، در صورتی که به مصلحت -نه ضرورت- جامعه باشد، می‌تواند بدون اخذ رضایت آنان تصرف کند و این تصرف از باب احکام ثانویه نیست. او تصرف ولی امر را نه تنها در اموال شهروندان، بلکه به تمام حقوق غیرمالی آنان نیز سرایت می‌دهد.

بر اساس تحلیل فیرحی دیدگاه آیت‌الله مؤمن اقتدارگراترین تبیین از نظریهٔ نصب و اختیارات فقه است. با توجه به حضور طولانی او در شورای نگهبان و تأثیر اندیشهٔ او بر قوانین و تصمیم‌ها،‌ دیدگاه وی حائز اهمیت است.

پانویس

منابع

• ، مندرج سایت خامنه‌ای دات آی ار، تاریخ بازدید ۲۲ تیر ۱۴۰۱ش.
• ، فقیه پارسا، مشاهده ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• اهداف و فعالیت‌های جامعه مدرسین پیش از انقلاب اسلامی؛ مصاحبه با آیت‌الله محمد مؤمن، فصلنامه فرهنگی-تاریخی یادآور، ش ۴و۵، زمستان ۱۳۸۷ و بهار ۱۳۸۸ش.
• ، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۳۹۷ش.
• بهداروند، محمدمهدی، یاسر عسگری، خاطرات و گفتگوهای سیاسی آیت الله محمد مؤمن قمی، دفتر نشر معارف، قم، ۱۳۹۴ش.
• علیزاده بایگی، عباسعلی، تاریخ شفاهی قوه قضائیه؛ سی سال پس از انقلاب اسلامی، انتشارات داد و دانش، ۱۳۸۹ش.
• فیرحی، داوود، فقه‌ و سیا‌ست‌ در ایران‌ معا‌صر: تحول‌ حکومت‌داری و فقه‌ حکومت‌ اسلامی‌، تهران، نشر نی، ۱۳۹۴ش.
• طهماسبی، محسن، هیچ‌گاه به دنبال مرجعیت نرفت؛ سیرهٔ آیت‌الله العظمی سید محقق داماد، گفتگو با آیت الله محمد مؤمن، ماهنامه مهرنامه، ش ۳۲، آذر ۱۳۹۲ش.
• ، پایگاه اینترنتی آیت الله محمد مؤمن، تاریخ بازدید:۲ دی ۱۳۹۷ش.
• پایگاه خبری مشرق، تاریخ انتشار: ۱۵ بهمن ۱۳۹۳، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۳۹۷ش.
• ماهنامهٔ پاسدار اسلام، ش۳۸۷-۳۸۸، خرداد و تیر ۱۳۹۳ش.
• مؤمن قمی، محمد، جایگاه احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیه، مقدمه محمد مهدی بهداروند، دفتر نشر معارف، قم، ۱۳۹۳ش.
• مؤمن قمی، محمد، الولایة الالهیة الاسلامیة اوالحکومة الاسلامیة زمن حضور المعصوم وزمن الغیبة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۳۲ق.